Επιχειρηματική Ηθική (Business Ethics)

του Σπύρου Κ. Ηλία*

Η επιχείρηση αποτελεί ζωντανό οργανισμό που οφείλει να προσαρμόζεται στο περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται προκειμένου να επιβιώσει, καθώς πρόκειται για οικονομική και κοινωνική οντότητα που αλληλοεπιδρά με αυτό.

Τα τελευταία χρόνια, η οικονομική κρίση έχει φέρει στην επιφάνεια το θέμα της Επιχειρηματικής Ηθικής.

Ειδικότερα, η οικονομική κρίση έχει επιφέρει μια σειρά από προκλήσεις στις οποίες κάθε ζωντανός οργανισμός οφείλει να ανταπεξέλθει. Υπάρχει από την μία ο στόχος της μεγιστοποίησης των κερδών, και από την άλλη υπάρχει ο κίνδυνος για αύξηση της αδιαφορίας στα κοινωνικά προβλήματα.

Η επιχειρηματική ηθική αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ανάκαμψη της οικονομίας. Οι οικονομίες που σημειώνουν υψηλά επίπεδα επιχειρηματικής ηθικής είναι πιο υγιείς.

Η ηθική των επιχειρήσεων αξιολογείται πλέον ως σημαντικότατη αξία, που συνοδεύει τη φήμη μιας επιχείρησης.

Το 2001 αποτέλεσε έτος σταθμό για την ανάπτυξη της Επιχειρηματικής Ηθικής και της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Ήταν η χρονιά, κατά την οποία ξέσπασε το μεγάλο οικονομικό σκάνδαλο της Enron, το οποίο αφορούσε και την ελεγκτική εταιρεία Arthur Andersen.

Η Έννοια της Επιχειρηματικής Ηθικής

Η οικονομική δραστηριότητα (π.χ. εργασία, εμπόριο) μεταξύ άλλων συνδέεται και με αρχές ηθικής φύσης (εντιμότητα, δικαιοσύνη, συνέπεια, ειλικρίνεια, συνεργασία).

Επιχειρηματική ηθική είναι το σύνολο των κανόνων και των αρχών που ωθούν τη συμπεριφορά των ατόμων στο χώρο των επιχειρήσεων.

Με την έννοια «επιχειρηματική ηθική» -γνωστή και ως «εταιρική ηθική» - (business ethics) εννοούμε την πολιτική και τις πρακτικές που υιοθετεί η επιχείρηση απέναντι στο εταιρικό της περιβάλλον και στην κοινωνία για να καθοριστεί τι είναι εφικτό και τι όχι, ώστε να προάγεται, παράλληλα με το επιχειρηματικό κέρδος, το κοινωνικό συμφέρον, η πρόοδος και η δημιουργικότητα. Η επιχειρησιακή ηθική είναι μια μορφή εφαρμοσμένης ηθικής ή επαγγελματικής δεοντολογίας, που εξετάζει τις ηθικές αρχές και τα ηθικά προβλήματα που προκύπτουν σε ένα επιχειρηματικό περιβάλλον. Ισχύει για όλες τις πτυχές της επιχειρηματικής συμπεριφοράς και αφορά τη συμπεριφορά των ατόμων και των οργανισμών. Αντανακλά τη φιλοσοφία της επιχείρησης, της οποίας ένας από τους στόχους είναι να καθορίζει τους θεμελιώδεις σκοπούς της εταιρείας.

H επιχειρηματική ηθική, σχετίζεται με τη συνειδητοποίηση από τις επιχειρήσεις τριών εννοιών γνωστών ως 3c:

1. Συμμόρφωση (Compliance) με τους κανόνες, τις ηθικές αρχές, τις προσδοκίες της κοινωνίας, τα ήθη και τα έθιμα της.
2. Συνεισφορά (Contribution) προς την κοινωνία μέσω της ποιότητας και της αξίας που προσφέρει στην αγορά το προϊόν ή η υπηρεσία που παρέχουν.
3. Συνέπειες (Consequences) της επαγγελματικής τους δραστηριότητας, τόσο εντός όσο και εκτός εταιρίας, είτε προκύπτουν εκ προθέσεως, είτε όχι και οι οποίες πρέπει να ελαχιστοποιούνται.

Η ιστορία της ηθικής στις επιχειρήσεις πηγαίνει τόσο πίσω, όσο η ηθική και η επιχείρηση. Ο τρόπος με τον οποίο μπορούμε να επιχειρούμε ηθικά έχει συζητηθεί ευρέως από την πρώτη στιγμή της ανταλλαγής και της διαπραγμάτευσης. Η επιχειρηματική ηθική είναι ένας τεράστιος τομέας και οι φιλόσοφοι από τον Αριστοτέλη έως τον Rawls υπερασπίστηκαν θέσεις σε θέματα τα οποία μπορούν να θεωρηθούν ως μέρος της επιχειρηματικής ηθικής.

Περαιτέρω όπως είπε ο Πλάτωνας χιλιάδες χρόνια πριν στην «Πολιτεία» του, «οι ηγέτες πρέπει να βλέπουν το αξίωμα τους σαν ευθύνη προς την κοινωνία, κάτι που τους εμπιστεύτηκαν, ένα καθήκον και όχι σαν σύμβολο της προσωπικής τους καταξίωσης, δόξας και αναρρίχησης».

1. Ιδρύματα Επιχειρηματικής Ηθικής (Ελλάδα- Εξωτερικό)

1.1. European Business Ethics Network (EBEN)

Το EBEN είναι το πλέον ενεργό Δίκτυο Επιχειρηματικής Ηθικής σήμερα στην Ευρώπη, το οποίο αριθμεί ήδη 18 χώρες – μέλη, μεταξύ των οποίων η Δανία, η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία και η Ισπανία.

Ιδρύθηκε το 2000 και είναι ήδη αναγνωρισμένο παγκοσμίως ως εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής αντίληψης για την επιχειρηματική ηθική.

Στόχος του είναι να διαδώσει το είδος της διοίκησης που βασίζεται σε αξίες, στην ηθική της ηγεσίας, αλλά και να αυξήσει τη γνώση για την ευθύνη που έχουν οι εταιρείες προς την κοινωνία.

Μακροπρόθεσμα στοχεύει στην καλλιέργεια μίας κοινωνίας επιχειρηματιών που ασπάζονται τις αξίες της επιχειρηματικής ηθικής, οι οποίοι θα γαλουχήσουν τις επόμενες γενιές επαγγελματιών και ακαδημαϊκών.

1.2. Ελληνικό Ινστιτούτο Επιχειρηματικής Ηθικής

Στην Ελλάδα κύριος οργανισμός με σκοπό την προώθηση και διάχυση των αρχών της επιχειρηματικής ηθικής είναι το Ελληνικό Ινστιτούτο Επιχειρηματικής Ηθικής. Ιδρύθηκε το 2005 και είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός που εκπροσωπεί το European Business Ethics Network (ΕΒΕΝ). Φιλοδοξία του είναι η παροχή υποστήριξης στους οργανισμούς και τους επαγγελματίες ώστε να εφαρμόσουν έναν νέο τρόπο διοίκησης με βάση τις αξίες τις επιχειρηματικής ηθικής.

2. Προσδιοριστικοί παράγοντες επιχειρηματικής ηθικής

Η επιχειρηματική Ηθική συνίσταται από κανόνες δεοντολογίας, οι οποίοι καθορίζουν την επιχειρηματική λήψη αποφάσεων, τις ενέργειες, τις συμπεριφορές και την αντίληψη του σωστού και λάθους, προκειμένου η επιχειρηματική συμπεριφορά να μην προκαλεί αρνητικές συνέπειες είτε στους εσωτερικούς είτε στους εξωτερικούς συμμέτοχους της επιχείρησης. Η παραβίαση των κανόνων αυτών ενέχει συγκεκριμένες κυρώσεις.

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την ηθική συμπεριφορά. Οι παράγοντες αυτοί προέρχονται είτε από το εσωτερικό περιβάλλον και τον οργανισμό, όπως για παράδειγμα οι κανόνες και η συμπεριφορά των εργαζομένων, οι δηλώσεις πολιτικής και οι γραπτοί κανόνες, είτε από το εξωτερικό περιβάλλον που εμπεριέχει νόμους και κανόνες του κράτους, κοινωνικές νόρμες και ανταγωνιστικό κλίμα που επικρατεί σε έναν κλάδο. Μπορούν δε να κατηγοριοποιηθούν ως εξής:

• Προσωπικός κώδικας ηθικής.
• Νομοθεσία και νομολογία. Η κυβέρνηση παρεμβαίνει μόνο σε περίπτωση που οι επιχειρηματίες είναι ανήθικοι και αγνοούν την ευθύνη τους προς την κοινωνία. Κυβερνητικοί κανόνες και κανονισμοί.
• Ηθικός κώδικας της επιχείρησης.
• Κοινωνία.
• Η ηθική στον κλάδο.

3. Πρότυπα Επιχειρηματικής Ηθικής

Οι πέντε αρκετά ευρύτερες ηθικές αρχές που προτάθηκαν από τους φιλοσόφους είναι οι εξής:

• Αρχή της Βλάβης: οι επιχειρήσεις θα πρέπει να αποφεύγουν αδικαιολόγητη βλάβη.
• Αρχή της Δικαιοσύνης: οι επιχειρήσεις πρέπει να είναι δίκαιες σε όλες τις πρακτικές τους.
• Αρχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: οι επιχειρήσεις θα πρέπει να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα.
• Αρχή της Αυτονομίας: οι επιχειρήσεις δεν πρέπει να παραβιάζουν τις επιλογές των ανθρώπων.
• Αρχή της ειλικρίνειας: οι επιχειρήσεις δεν θα πρέπει να είναι παραπλανητικές.

Στην προσπάθεια δημιουργίας και εφαρμογής κώδικα ηθικής και δεοντολογίας, συστηματοποιήθηκαν κάποιες διαδικασίες οι οποίες αποτέλεσαν πιστοποιημένα επαγγελματικά πρότυπα:

1. ISO14000:2004: Ασχολείται με περιβαλλοντολογικά θέματα της εταιρίας. Είναι το πλέον διαδεδομένο παγκοσμίως πρότυπο διαχείρισης του περιβάλλοντος. Μπορεί να εφαρμοστεί από οποιονδήποτε οργανισμό ενδιαφέρεται να βελτιώσει τις περιβαλλοντικές επιδόσεις λειτουργίας του, ανεξάρτητα από το μέγεθος ή τον τομέα στον οποίο δραστηριοποιείται.

Σκοπός του εν λόγω προτύπου είναι ο εντοπισμός μέσω της ανάλυσης της λειτουργίας της επιχείρησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκαλούνται και να προβλεφθεί η λήψη μέτρων παρακολούθησης και μείωσης τους.

Χαρακτηριστικά του:

• εργαλείο τήρησης της περιβαλλοντικής νομοθεσίας,
• σημαντικό εργαλείο για τις οντότητες, στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τα περιβαλλοντικά τους ζητήματα και να αποδείξουν την περιβαλλοντική ευαισθητοποίησή τους,
• μπορεί να εφαρμοστεί σε όλους τους τύπους εταιρειών, επιχειρήσεων και οργανισμών ανεξάρτητα από το μέγεθος και τη δραστηριότητά τους,
• οι μεγάλοι όμιλοι το ζητούν από τους προμηθευτές τους,
• υποχρεωτικό στο νέο κανονισμό Κρατικών Προμηθειών.

Οφέλη από την εφαρμογή του:

• Βελτίωση εικόνας του οργανισμού.
• Μεγαλύτερη Ασφάλεια λειτουργίας.
• Δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος.
• Βελτίωση επιχειρηματικής επίδοσης.
• Προσέλκυση επενδύσεων.
• Μείωση του λειτουργικού κόστους και εξοικονόμηση πόρων.
• Τήρηση της περίπλοκης περιβαλλοντικής νομοθεσίας.
• Αύξηση γνώσης και εμπειρίας των στελεχών της επιχείρησης.

2. Πρότυπο Κοινωνικής Υπευθυνότητας (Social Accountability) SA8000: Ασχολείται με το κοινωνικά υπεύθυνο εργασιακό περιβάλλον, την υποχρεωτική εργασία, ασφάλεια, υγεία, συνδικαλισμό, ωράρια εργασίας κ.ά.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ

Το πρότυπο SA 8000 αφορά σε όλες τις εταιρείες ανεξαρτήτως δραστηριότητας, οι οποίες στοχεύουν στη συνεχή βελτίωση των συνθηκών εργασίας και την επικοινωνία τους σε όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, ενώ επίσης θέτει σχετικές απαιτήσεις και στο προσωπικό των υπεργολάβων.

Η συνεχόμενη αύξηση του δημόσιου ενδιαφέροντος για απάνθρωπες συνθήκες εργασίας στις αναπτυσσόμενες χώρες οδήγησε το 1997 στη δημιουργία του Social Accountability International Organization (SAI). Ο στόχος του ήταν ο σχεδιασμός ενός ενιαίου κώδικα λειτουργίας για τις συνθήκες εργασίας σε μεταποιητικές και αγροτικές βιομηχανίες.

Το πρότυπο SA8000 για κοινωνικά αποδεκτές συνθήκες εργασίας θέτει συγκεκριμένα πρότυπα. Εκτός από τις απαιτήσεις για τα δικαιώματα των εργαζομένων, το SA 8000 έχει σχεδιαστεί ώστε να συμπεριλάβει διεθνείς συμφωνίες, όπως η συνθήκη του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ILO), η Διεθνής Δήλωση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και η Σύνοδος των Ηνωμένων Εθνών για τα Παιδικά Δικαιώματα. Αυτά τα εργαλεία αναφέρονται στις γενικότερες απαιτήσεις εφαρμογής του προτύπου SA 8000.

ΑΞΙΕΣ SA8000

Παρέχει διαφανή, μετρήσιμα και επαληθεύσιμα στοιχεία για την πιστοποίηση της επίδοσης των εταιρειών σε εννέα βασικούς τομείς:

• Παιδική εργασία
• Βεβιασμένη εργασία
• Υγεία και ασφάλεια
• Ελευθερία συνδικαλισμού και συλλογικής διαπραγμάτευσης
• Διακρίσεις
• Κυρώσεις
• Ώρες εργασίας
• Αποζημίωση
• Σύστημα διαχείρισης

ΟΦΕΛΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ SA 8000

Πολλές επιχειρήσεις έχουν ήδη αρχίσει να αναγνωρίζουν τα πλεονεκτήματα από την υιοθέτηση μιας ηθικής διάστασης στις εργασιακές πρακτικές τους και εφαρμόζουν τους δικούς τους κώδικες δεοντολογίας. Το πρότυπο SA8000 προσφέρει μια παγκόσμια κοινωνικά αποδεκτή εργασιακή πρακτική, η οποία συμμορφώνεται με τις διεθνείς συμβάσεις και δηλώσεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επιπρόσθετα, η πιστοποιημένη εταιρεία δείχνει προς όλους τους εργαζόμενους της στην πράξη το σεβασμό και τη δέσμευση στα εργασιακά δικαιώματα και τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας.

3. ΑΑ1000 Assurance Standard: ασχολείται με τις κοινωνικές διαστάσεις της επιχειρηματικής ευθύνης και εκδόθηκε από τον οργανισμό AccountAbility.

Η σειρά AA1000, του οργανισμού AccountAbility, αποτελείται από πρότυπα αρχών που σκοπεύουν να υποστηρίξουν τις επιχειρήσεις και τους οργανισμούς να γίνουν πιο υπεύθυνοι και βιώσιμοι. Αγγίζουν θέματα τα

οποία επηρεάζουν τη διακυβέρνηση, τα επιχειρηματικά μοντέλα και τη στρατηγική και παρέχουν καθοδήγηση, αναφορικά με τη διασφάλιση της βιωσιμότητας και τις διαδικασίες διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη.

Τα πρότυπα αυτά έχουν αναπτυχθεί μέσω πολύ-συμμετοχικών διαδικασιών, και απευθύνονται σε ένα ευρύ φάσμα επιχειρήσεων (πολυεθνικές, μικρομεσαίες κ.α.).

Η σειρά AA1000 αποτελείται από τα εξής πρότυπα:

• Πρότυπο Αρχών Υπευθυνότητας AA1000 (ΑΑ1000APS- AccountAbility Principle Standards), σκοπός του οποίου είναι να παρέχει στις επιχειρήσεις ένα διεθνώς αποδεκτό και ελεύθερα διαθέσιμο σύνολο αρχών για την πλαισίωση και τη διάρθρωση του τρόπου κατανόησης, διακυβέρνησης, διαχείρισης, εφαρμογής, αξιολόγησης και επικοινωνίας της υπευθυνότητάς τους.
• Πρότυπο Διασφάλισης AA1000 (AA1000AS- Assurance Standard) παρέχει μια συγκεκριμένη μεθοδολογία σε παρόχους διασφάλισης για την αξιολόγηση της φύσης και του εύρους τήρησης των Αρχών Υπευθυνότητας AA1000.
• Το Πρότυπο Διαβούλευσης με τα Ενδιαφερόμενα Μέρη AA1000 (AA1000SES- AccountAbility Stakeholder Engagement Standard), το οποίο αποτελεί ένα πλαίσιο υποστήριξης των επιχειρήσεων και οργανισμών, ώστε οι διαδικασίες διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενά τους μέρη να πληρούν κάποιες ελάχιστες προϋποθέσεις και να παρέχουν συγκεκριμένα αποτελέσματα.

4. Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Οι περισσότερες μεγάλες εταιρείες, προωθούν σήμερα τη δέσμευσή τους για μη οικονομικές αξίες κάτω από τίτλους όπως κώδικες δεοντολογίας και χάρτες κοινωνικής ευθύνης.

Οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν νόμους και κανονισμούς για να επισημάνουν την επιχειρηματική συμπεριφορά σε ό, τι θεωρούν ως ωφέλιμες κατευθύνσεις.

Σύμφωνα με άρθρο του 1990 στο Περιοδικό Επιχειρηματικής Ηθικής, η διαχείριση της ηθικής συμπεριφοράς είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα και πολύπλοκα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι επιχειρηματικές οργανώσεις.

Ο όρος «Επιχειρηματική Ηθική» δεν είναι ποσοτικός και δεν καθορίζεται εύκολα. Συνδυάζει την έννοια της «ηθικής» με την έννοια του κέρδους και των οικονομικών συνιστωσών. Οι χαρακτηριστικοί ορισμοί αναφέρονται στην ορθότητα ή στην λανθασμένη συμπεριφορά, αλλά δεν συμφωνούν όλοι με το τι είναι ηθικά σωστό ή λανθασμένο, καλό ή κακό, ηθικό ή ανήθικο.

Επιμέρους ζητήματα της «επιχειρηματικής ηθικής» είναι:

• η ποιότητα των προϊόντων και των παροχών,
• ο σεβασμός του περιβάλλοντος,
• η σχέση της εταιρείας με το προσωπικό,
• η πολιτική απολύσεων των εταιριών, επιχειρήσεων ή οργανισμών,
• η δράση της επιχείρησης σε ανταγωνιστικό περιβάλλον και εν γένει η στρατηγική που ακολουθεί η επιχείρηση.

Για να λάβουν σωστές αποφάσεις τα Διοικητικά Συμβούλια των επιχειρήσεων, πρέπει να υιοθετούν σειρά κριτηρίων, όπως το κριτήριο του οφέλους για τους πολλούς, της εξυπηρέτησης των ατομικών συμφερόντων, της αναγνώρισης των δικαιωμάτων και της ελευθερίας του άλλου και τέλος, το κριτήριο της δικαιοσύνης. Σύμφωνα μ’ αυτά, η υποχρέωση της διοίκησης είναι να λαμβάνει τις σωστές αποφάσεις και να προβαίνει σε εκείνες τις ενέργειες, οι οποίες προάγουν το καλό της κοινωνίας, αλλά ταυτόχρονα και τα δικά της συμφέροντα . Παράλληλα είναι αναγκαίο να τηρεί την ισχύουσα νομοθεσία, να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες κοινωνικού χαρακτήρα, να διασφαλίζει την ποιότητα των προϊόντων της, να συμβάλλει στην τοπική και στην περιφερειακή ανάπτυξη και τέλος, να προσέχει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Η δράση των επιχειρήσεων πρέπει να είναι ελεύθερη, αλλά κυρίως υπεύθυνη. Σε μία εποχή που τα πρότυπα και οι αξίες μεταβάλλονται καθημερινά, η επιχειρηματική ηθική οφείλει να προσαρμόζεται συνεχώς και να εναρμονίζεται με την ηθική του ατόμου εντός και εκτός της επιχείρησης. Χρειάζεται χρόνος για την κοινωνία, ώστε να αντιληφθεί πλήρως και να επιβραβεύσει τη δράση της κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων και συνεπώς την κοινωνική απόκριση.

*  Ο Σπύρος Κ. Ηλίας, είναι Προϊστάμενος Τμήματος Διαχείρισης της Διεύθυνσης Οικονομικής Διαχείρισης του Α.Π.Θ. Πτυχιούχος του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, κάτοχος Μ.Β.Α. του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, μεταπτυχιακού τίτλου στην Τραπεζική του Ε.Α.Π. και μεταπτυχιακού τίτλου στην Ιστορία, Φιλοσοφία και Κοινωνιολογία του Δικαίου της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ.